ผู้คนล้านนาหากได้ยินคำว่า "ขึด" พวกเขาจะหยุดกระทำทันที
คำ ว่าขึด (อ่านออกเสียงขึ้นนาสิกวรรณยุกต์โทว่า ขึ้ด)
เป็นคำที่ปรามผู้คนมิให้กระทำโดยเชื่อกันว่าหากระทำแล้วจะเกิดความเสียหาย ต่อตนเอง
หรือครอบครัวหรือญาติๆหรือต่อส่วนรวม ในที่นี้จะขอเล่า เรื่องขึดในวิถีชีวิตคนล้านนาพอสังเขป
เพื่อให้เข้าใจว่าวิถีชีวิตคนล้านนามีการสร้างสรรค์กฎ กติกา
ข้อห้ามโดยใช้ความเชื่อปรามผู้คนมิให้กระทำในสิ่งที่ผิดหรือเสี่ยงต่อ
อันตรายในชีวิตและทรัพย์สินเท่านั้น
คำว่า ขึด เป็นสิ่งที่ผู้คนล้านนาได้สังเกตุต่อๆกันมาว่า
การกระทำในสิ่งที่เป็นอาถรรพ์ เสนียด จัญไร
อัปมงคล การกระทำนั้นๆย่อมทำความเสียหายเริ่มตั้งแต่การกระทำที่ตนเองเช่น
แม่มานนั่งหัวขั้นไดมันขึด
หมายความว่า ผู้หญิงตั้งครรพ์หากนั่งหัวบันไดด้านบนซึ่งเป็นที่สูงถือว่าขึด
(เพราะอาจ เป็นอันตรายหากลุกขึ้นแล้วอาจพลัดตกบันไดได้ เป็นต้น)
การตั้งเมือง
๑. เมืองก็ดี วัดวาอารามก็ดี บ้านสวนก็ดี เฮือนก็ดี กันจักแป๋งเฮือนอยู่นั้น
อย่าหื้อซื่อสายน้ามมาต้อง
ตัดสายกองใหญ่-หน้อยมาต๋ำ ตั้ดสายตำพระเจ้า และสายตำแม่ยักขณีมาต๋ำ
อย่าหื้อตั้ดตี้จักตั้งแป๋งเฮือนอยู่นั้น ก็บ่ดีและ บ่วุฒิฉิบหายแล
หมายความว่า บ้านเมือง วัดวาอาราม บ้าน สวน หรือเรือนก็ดี ถ้าจะปลูกสร้างเรือนอยู่นั้น อย่าได้สร้างให้ตรงกับแม่น้ำ หรือสร้างตรงกับถนนใหญ่-เล็ก หรือสร้างตรงกับสายตาพระประธานที่วัด หรือตรงกับสายตายักษ์ ไม่เช่นนั้นจะไม่ดีขึด
๒. อันว่าเวียงตั้งดีแล้ว ปายลูนป๊อยย้ายออก บ่ดี บ้านก็สันเดียวกั๋น กันว่าเมืองบ่ห่าง ก็แป๊จาวเมือง
บ่อั้นจักคลาดลาดตี้อยู่แล ดูการาเจ้าตังหลายฝูงอันเป็นต้าวพญา
อันว่าภัยอันจักเกิดแก่บ้านเมืองนั้น กันว่าเมิน ๓ ปี่ จิ่งปรากฎแล
กันว่าแผ่นดิน ๗ - ๘ ปี๋จิ่ปรากฎแล
หมายความว่า เวียง หรือบ้านที่ตั้งไว้ดีแล้ว ต่อมาได้ย้ายออกไปตั้งในที่ใหม่ที่ไม่ดี ถ้าเมืองไม่ร้าง ภัยทั้งหลายก็จะเกิดกับชาวเมืองได้ บ้านก็เช่นเดียวกับ ภัยที่เกิดขึ้นกับเมืองนั้นจะปรากฎภายใน 3 ปี ถ้าเป็นบ้านนั้นจะเห็นผลใน ๓ เดือน ถ้าเป็นเรื่องเกี่ยวกับแผ่นดิน ๗ - ๘ ปีจึงจะเห็นผล
หลักเมืองและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ประจำเมือง
บ่ ไปเลี้ยงพลีกั๋ม ปูจาแก้มเลี้ยงตังเตวดา อาฮักษ์เจนบ้านเมือง แลเสาหินอินต๊ะขิลและกุ๋มภัณฑ์ ๖
ต๋น และปู่แสะย่าแสะดอยเหนือดอยใต้ ก็บ่ได้เลี้ยงหั้นแล
หมายความว่า การไม่ประกอบพิธีกรรมบูชาสังเวยเทวดาอารักษ์ คู่บ้นคู่เมือง เสาอินทขิล
รูปกุมภัณฑ์ทั้ง ๖ ตน ผีปูู่แสะย่าแสะ ที่อยู่ดอยเหนือ คือ ดอยเชียงดาว และดอยใต้ คือ ดอยคำ เป็นขึด ทำให้บ้านเมืองเสื่อมลง
หลักเมืองและสิ่งศักดิ์สิทธื์ประจำเมือง
พญาจ๊างเผือก ๒ ตั๋วหัวเวียงและพญาราชสีห์ ๒ ตั๋วหัวเวียง บ่หื้อไผไปสระสรงได้
หมายความว่า การไม่ไปสระสรงสักการะบูชารูปปั้นพญาช้างเผือก ๒ ตัว และพญาราชสีห์ ๒ ตัว
ที่ตั้งอยู่ทางประตูหัวเวียงไม่ดี เป็นขึด
เขตแดนเมืองและสนามประจำเมือง
บ่กวรย้ายมี ๒ ประก๋าร ๑. เขตแดนบ้าน ๒. เขตแดนเมือง
หมายความว่า สิ่งไม่ควรย้ายมี ๒ ประการ คือ ๑. ย้ายเขตแดนบ้าน ๒. ย้ายเขตแดนของเมือง
หลักเมืองและสิ่งศักดิ์สิทธื์ประจำเมือง
สนามเดิมมีไว้กับเมืองนั้น ก็...ไปเตเสียหั้นแล
หมายความว่า อาคารว่าราชการที่มีคู่บ้านคู่เมืองมาแต่เดิม ต่อมาไว้ไปรื้อออกเสีย
การกระทำเช่นนี้ไม่ดีขึด
กำแพงเมืองคูเมือง
๑. เมืองใด ก็ดี บ้านสวนใดก็ดี ตั้งแป๋งก่อเวียงไว้ดีแล้ว ป๊อยควากเวียงหื้อกว้างเหลือกว่าเวียงเก่า
ป๊อยควากบ้านออกหื้อกว้างเหลือบ้านเก่า บ่อดีขึดนักแล เมืองใดก็ดี บ้านสวนใดก็ดี
หมายความว่า หากได้ก่อสร้างกำแพง และคูเวียงไว้ดีแล้ว
ต่อมจะขยับขยายบ้านและเมืองให้มีขนาดกว้างกว่าเดิม การกระทำเช่นนี้ ไม่ดี ขึดนักแล
๒. ขุดคือ เวียงด้านตะวันออก มาด้านใต้ แป๋งคือสูงล้ำไว้แล้ว เขาก็หื้อคนตังหลายตั้งลำปายบนแล้ว
เขาก็ตั้งเวียงใหม่อมเวียงเก่า หื้อเป๋นหุ่นราหูก้าบเวียงแก้วหั้นแล
หมายความว่า การขุดคูเมืองด้านทิศตะวันออกแล้วอ้อมมาทางทิศใต้ สร้างกำแพงดิน
และปักรั้วเวียงบนนั้นให้สูงล้ำกว่าเวียงเก่า
และสร้างเวียงใหม่ให้มีลักษณะเป็นเหมือนรูปราหูอมดวงจันทร์ การกระทำดังกล่าวไม่ดี เป็นขึด
ประตูเมืองประตูบ้าน - รั้วเวียง รั้วคุ้ม
๑. ประตู๋เวียงตั้งแป๋งดีแล้ว ป๊อยตึดประตู๋เวียงเก่าเสียย้ายออกไปแป๋งตี้ใหม่ ก็บ่ดีขึดนักแล บ่แป๊เจ้า
เมืองก็จักแป้เมืองจ้ะแล
หมายความว่า ประตูเมืองสร้างไว้ดีอยู่แล้ว ต่อมาได้ทำการปิดประตูเมืองเก่าเสีย
แล้วย้ายออกไปสร้างในที่ใหม่แทนกระทำเช่นนี้ไม่ดีขึดแล
๒. ประตู๋บ้านเฮือนตั้งแป๋งดีแล้วป๊อยตึดประตู๋เก่าเสีย ย้ายออกไปแป๋งตี้ใหม่ก็บ่ดีขึดนักแล
หมายความว่า ประตูบ้านประตูเรือน เดิมสร้างไว้ดีอยู่แล้ว ต่อมาปิดประตูเก่าเสีย
แล้วย้ายไปสร้างในที่ใหม่ ไม่ดี ขึดมากแล
๓. บ่ดีโยกย้ายของโบรานตี้มาแต่เก๊าแต่เดิม คือ ย้ายประตู๋เฮือนเก่าแต่โบราณ ย้ายฮั้วบ้านเก่า
หมายความว่า อย่าได้เคลื่อนย้ายของที่มีมาแต่โบราณ คือ ย้ายช่องประตูเรือนเก่า
และย้ายรั้วบ้านที่มีมาแต่เดิม
ขัว หรือสะพาน
๑. อย่าตึดปะตู๋เก๋าเสียแล้วแปง๋ตางใหม่ อย่าได้ปิดประตูเดิม หรือปิดทางเดิม
หมายความว่า แล้วสร้างประตูหรือทางเดินใหม่แทนของเก่าไม่ดี
๒. แป๋งขัวหื้อซื่อตั้ดปะตู๋ป้านประตู๋เมืองบ่ดีขึดนักแล จักเแป๊เจ้าเมือง บ่แป๊เจ้าเมืองก็แป๊เสนาอำมาตย์แลราชจ้ะสัณฐาน บ่อย่าจ้ะแล
หมายความว่า สร้างสะพานตรงประตูบ้านประตูเมืองไม่ดี ขึดมากแล ถ้ากระทำไปจะให้เจ้าเมือง
หรือเสนาอำมาตย์ หรือบ้านเมืองเกิดเภทภัย อันตรายขึ้นได้
เกี่ยวกับศาสนาสถาน พระพุทธรูป และศรัทธาวัด
๑. วัดห่างเสีย ๒ หลัง ๓ หลัง ป๊อยเอามาฮอมกัน สร้างเป๋นวัดเดียว
พระเจ้าก็เอามาฮอมกั๋นไว้วัดเดียว ก็บ่ดีบ่แม่นธรรมแต๊แล บ่รีตบ่ม้างเหตุว่าอาฮักษ์มันต่างกั๋น
แก่นกล้านักหน้อยก็ต่างกั๋น มันจ้าง มาเยียะ หื้อเป๋นอันตะราย และเหตุอาฮักษ์เตวดา
บ๋ได้กิ๋นน้ำหยาด จิ่งแต่งหื้อเป๋นวอดดายขึด
หมายความว่า วัดร้างมี ๒ วัด ๓ ถ้าเอาเครื่องไม้ต่าง ๆ มาสร้างเป็นวัดเดียวกับ
และเอาพระพุทธรูป ข้าวของแต่ละวัดมารวมไว้ในวัดเดียวกันไม่ดี
เพราะเหตุว่าอารักษ์ที่รักษาวัดแต่ละวัดไม่เหมือนกับ บางองค์ก็มีฤทธิ์มาก
บางองค์ก็เก่งกล้า ซึ่งจะทำให้วัดที่สร้างขึ้นนั้นวอดวายฉิบหายได้
๒. พระปุ้ทธรูปเจ้า คอแห่งต้านหล่อนไปก็ดี จักเอาต๋น ๑ มาต่อต๋น ๑ เอวและมือหล่อนไปก็ดี
จักเอาต๊น ๑ มาต่อต๋น ๑ บ่ดีขึดนักแล
หมายความว่า หากพระพุทธรูปคอหัก หรือสะเอวหัก หรือมือ หักหลุดไปก็ดี ห้ามนำเอาชิ้นส่วน ไปต่อให้กับอีกองค์เด็ดขาด ไม่ดี เป็นขึดใหญ่
เกี่ยวกับพื้นที่สถานะและจอมปวก
แหล่งน้ำ
๑. ถมสมุทร มี ๕ ประก๋าร คือ ๑. ถมบ่อน้ำ ๒. ถมสระหนอง ๓. ถมเมืองถมฝาย
๔. ถมตี้พระเจ้าพระสงฆ์ ๕. ถมตี้เทวดาหื้อเป๋นตี้อยู่ บ่ดี มักฉิบหายแล
หมายความว่า ถมสมุทรมี ๕ ประการ คือ ๑. ถมบ่อน้ำ ๒. ถมสระหนอง ๓. ถมเหมืองฝาย
๔. ถมที่วัด ๕. ถมที่อยู่เทวดา ไม่ดีขึด
๒. ถมบวก ถมหนอง แป๋งนาก็ขึด
หมายความว่า ถมหนองน้ำเดิมไปทำเป็นที่นา ไม่ดีขึด
พื้นที่ดอย ภูเขา ถ้ำ
๑. ลานประหนม คือ ม้างจุ๋มปลวก ม้างดอย แป๋งบ้านแป๋งเฮือนบ่ดีมักฉิบหาย
หมายความว่า ลานประหนม คือ ขุดรื้อจอมปลวก ภูเขา แล้วสร้างบ้านเรือนอาศัยบนพื้นที่นั้นไม่ดี
๒. ถมปากถ้ำคูหาบ่ดี หมายความว่า เอาหินดินไปถม หรือปิดปากถ้ำไม่ดี ขึด
๓. ขุดจุ๋มปลวกหื้อเปียงก็ขึด หมายความว่า ขุดรื้อจอมปลวกให้ราบเรียบไม่ดีขึด
๔. จุ๋มปลวก ตัดฟันกุ่นถมเสียแล้วตั้งบ้านเฮือนอยู่ก็ฉิบหาย
หมายความว่า ถ้าไปขุดรื้อถอน และตัดฟันจอมปลวก แล้วไปถมที่เพื่อสร้างบ้านเรือนอาศัยอยู่ไม่ดี
จะฉิบหายแล
๕. จุ๋มปลวก ตั๊ดปะตู๋บ้านประตู๋เฮือนก็ดี ตั้งแต่ซาววามาหาบ้านเฮือนก็บ่ดีขึดนักแล
หมายความว่า จอมปลวก ถ้าอยู่ตรงกับประตูบ้านประตูเรือน และหากตั้งอยู่ห่างจากตัวเรือนตั้งแต่่
๒๐ วาลงมาไม่ดีขึดนักเเล
พื้นที่นา ที่สวน ที่ไร่
๑. เอาบ้านแป๋งนา เอานาแป๋งบ้านบ่ดีขึดนักแล อยู่มักฉิบหายจ้ะแล
หมายความว่า ห้ามไม่ให้เอาที่บ้านทำเป็นที่นา หรือเอาที่นาทำเป็นที่บ้านไม่ดี
อยู่ก็จะฉิบหายล่มจมได้
๒. อย่าไปย้ายคันนา อย่ากาต๋าจั้ง
หมายความว่า ห้ามย้ายคันนาที่มีมาแต่เดิม และ ห้ามโกงตาชั่งเมื่อมีการชั่งสิ่งของ
๓. บ่ดีม้างแดนนา หมายความว่า ไม่ควรรื้อหรือทำลายคันนา
๔. ควากนาหื้อเป๋นไฮ่ก็ขึด หมายความว่า ขยายที่นาให้เป็นที่ไร่ก็ไม่ดีขึด
๕. ตี้นาเอาแป๋งตี้สวน แป๋งตี้บ้านตั้งเฮือน ก็บ่ดีขึดนักแล
หมายความว่า ห้ามไม่ให้เอาที่นา ทำเป็นสวน หรือสร้างบ้านเรือนในที่นา
ต้นไม่ที่ห้ามตัดฟันทำลาย
๑. คะโดงทุมมา คือ ต้นไม้ใหญ่เป๋นไม้มิ่งบ้าน ป๊อยว่าตัดป้ำเสียก็ขึด มักฉิบหาย ขึด
หมายความว่า กระโดงทุมมา คือ การไปตัดต้นไม้ใหญ่ที่เป็นไม้มิ่งเมือง
ถ้าไปตัดเสียจะฉิบหาย ขึดมาก
๒. ลานประหนม คือ ไม้ใหญ่อันเป๋นสรีแก่บ้านแก่วัดก็บ่กวรป้ำ บ่กวรฮานกิ่ง แลไม้สีมหาโพธิ์บ่กวรป้ำแลฮานเสียบ่ดีแต้แล
หมายความว่า ลานประหนม คือ ห้ามตัดฟันต้นไม้หรือลิดรานกิ่งต้นไม้ใหญ่เป็นศรีแก่บ้านแก่วัด
และไม่ควรลิดรานกิ่งต้นไม้ศรีมหาโพธิ์ ถ้ากระทำไปไม่ดีแล
ต้นไม้ที่ขึดห้ามนำมาปลูกบ้านเรือน
ไม้ขึด ไม่บ่ดีเอามาแป๋งเฮือนอยู่นั้น คือ ไม้เฮือนห้าง ไม้ห้างนาห่าง ไม้วัดห่าง ไม้ฟ้าผ่า
ไม้ต๋ายขาน ไม้ต๋ายฟ้าผ่า ไม้เป็นฮูกล๋วง ไม้แตกผู้เดียว ไม้เครือเขาเกี้ยว ไม้เกิดเหนือจุ๋มปลวก
ไม้หักไม้กู้ด ไม้ปล๋ายก็ด ไม้ง่ามหางปลำ ไม้ง่ามตำวันผ่า ไม้ใกล้ฝั่งน้ำ ไม้อิงอาฮักษ์
ไม้แดนเมือง ไม้เก๊าหน้อยปล๋ายใหญ่ ไม้ดงก๋ำ จักเอามาแป๋งเฮือนอยู่
ไม้ต้นใดเมื่อฟันมันจักโก้นนั้น เสียงมันดังเหมือนดั่งคนโห่ก็ดี เหมือนคนไห้ก็ดี
เหมือนคนใคร่หัวก็ดี ไม้บ่ป้ำบ่ฟันหากต๊าวคนเดียว ไม้แยงเงา ไม้งามเสมอกั๋น
ไม้เก๊าหน้อยปล๋ายหน้อยกล๋างใหญ่ ไม้เก๊าแป้ปไม้เหล้มเียว ไม้ไหลน้า ไม้ตี้บ่ควรเอาแป๋งเฮือนอยู่
แป๋งเฮือนบ่แป๊คนก็แป๊สัตว์ แป๋งวัดก็แป๊เจ้าวัด แป๋งขัวไต่ก็แป๊เจ้าเมือง ไม้บ่ดีกระตำไป
ก็ฉิบหายย้อนไม้ย้อนเฮือนแล บ่ใจ้อยู่ดีแล
หมายความว่า ไม้ที่ไม่สมควรนำมาปลูกเรือนได้แก่ ไม้ของเรือนร้าง
ไม้กระต๊อบห้างนาร้างที่ไม่ได้ใช้ประโยชน์แล้ว ไม้ของวัดร้าง ต้นไม้ที่เคยถูกฟ้าผ่า
ต้นไม้ที่ตายเองตามธรรมชาติ ต้นไม้ที่มีรูกลวงเป็นโพรงลึกเข้าไป ไม้ที่มีรอยร้าวแตกที่ลำต้น
ต้นไม้ที่มีเถาวัลย์ขึ้นพันเกี่ยว ต้นไม้ที่ขึ้นบนจอมปลวก ไม้ที่หักและล้มเอนลง
ต้นไม้ที่ปลายยอดดวน ต้นไม้ที่มีลำต้นเดียว ปลายแตกเป็น ๒ ต้น ๒ กิ่ง
จากลำโคนต้นไม้ขึ้นไปทางปลายยอดมีง่าไม้ แตกทางด้านทิศเหนือ ๑ กิ่ง และแตกทางทิศใต้อีก
๑ กิ่ง ต้นไม้ที่จึ้นอยู่ริมฝั่งน้ำ
ต้นไม้ที่ขึ้นอยู่ในบริเวณที่ชาวบ้านชาวเมืองนับถือว่าเป็นอาณาบริเวณที่มี ผีอารักษ์ปกปักรักษาอยู่
ต้นไม้ที่ขึ้นในบริเวณที่เป็นแนวแบ่งเขตแดนระหว่างเมือง ต้นไม้ที่มีโคนต้นเล็ก
แต่ส่วนปลายต้นมีขนาดใหญ่ ต้นไม้ที่ขึ้นอยู่ในบริเวณป่าลึกป่าใหญ่ ต้นไม้ที่มีเสียเหมือนคนโห่
ต้นไม้ที่มีเสียเหมือนคนร้องไห้ ต้นไม้ที่มีเสียเหมือนคนคราง ต้นไม้ที่มีเสียเหมือนคนตดก็ดี
เป็นดั่งควันฟุ้งออกมาก็ดี เหมือนคนใคร่หัวก็ดี คือ ต้นไม้ที่ตอนฟัน
จะมีเสียงลักษณะดังกล่าวออกมา ต้นไม้เหล่านี้หน้าโคนทำลาย ต้นไม้ที่ล้มเอง
โดยไม่มีใครตัดฟัน ต้นไม้ที่ขึ้นอยู่ใกล้ฝั่งแม่น้ำ หรือใกล้สระหนอง
ต้นไม้ที่มีลำต้นตรงขึ้นไปแล้วแตกออกเป็น ๒ ลำมีขนาดใหญ่เล็กเท่ากัน ต้นไม้ที่มีโคนต้น
และปลายต้นเล็ก แต่มีกลางต้นใหญ๋ ต้นไม้ที่มีส่วนโคนต้นแบน และส่วนปลายเป็นรูโพรง
ต้นไม้ต้นเดียวกันแต่มีกิ่งไม้เกียวชนกัน ต้นไม้ที่ไหลบามาพร้อมกับกระแสน้ำ
เมื่อเกิดเหตุการณ์น้ำท่วนน้ำนอง
สัตว์ที่ไม่ควรนำมาเลี้ยง
บ่ดีเลี้ยงมี ๕ จำป้วก คือ ๑. แมว ๕ ตั๋ว ๒. เป็ด ๕ ตั๋ว ๓. แป๊ะ ๕ ตั๋ว ๔. ม้า ๕ ตั๋ว ๕. จ๊าง ๕ ตั๋ว
หมายความว่า สัตว์ ๕ ประเภทไม่ควรเลี้ยงตามจำนวนต่อไปนี้ คือ
๑. เลี้ยงแมว ๕ ตัว ๒. เลี้ยงเป็ด ๕ ตัว ๓. เลี้ยงแพะ ๕ ตัว ๔. เลี้ยงม้า ๕ ตัว ๕. เลี้ยงช้าง ๕ ตัว
การปฎิบัติตนของเด็กและหนุ่มสาว
๑. ปุคคละญิงจายอันเกิดมาบย่ปอ ๗ ปี๋ ก็บ่กวรปูจาเลี้ยงเคราะห์ กับเถิง ๗ ปี๋จิ่งกวรแล
หมายความว่า หญิง หรือชายที่เกิดมาอายุุยังไม่ครบ ๗ ปี ไม่ควรให้บูชาส่งเคราะห์
ควรรอให้มีอายุครบถึง ๗ ปีก่อน จึงสามารถกระทำได้แล
๒. ปุคคละญิงจายอันหนุ่มหน้อยนั้น บ่กวรสร้างขัวเป็นตานเตื้อ หีดธรรม ๑ ตุงคำ ๑
เจติยะ ฉัตรคำ ๑ บ่กวรตานเตื้อ แป้อายุผู้หนุ่ม อายุบ่ยืนเสี้ยงเขตดาย
หมายความว่า บุคคลที่มีอายุไม่ถึง ๒๐ ปี ไม่ควรสร้างสะพาน สร้างหีบใส่คัมภีร์ สร้างตุงทองคำ สร้างเจดีย์ สร้างฉัตรทอง ถวายเป็นทานถ้าสร้างสิ่งเหล่านี้อายุของผู้สร้างจะไม่ยืนยาว
๓. ปี้ผู้ญิง น้องผู้ญิง ผู้นึ่งมีลูกจาย ผู้นึ่งมีลูกญิง ก็บ่กวรเอากั๋นแล บ่หนั้น บ่ยืนแล
หมายความว่า พี่สาว กับ น้องสาวทั้งสองคน หากฝ่ายหนึ่งมีลูกชาย ฝ่ายหนึ่งมีลูกผู้หญิง
ก็ไม่ควรแต่งงานกัน เพราะจะอยู่กันไม่ยืนยาว
๔. คนตังหลายฝูงเป๋นเจ้าติเจื๊อเครือเดียว เฮือนเดียวกั๋นนั้น บ่กวรกระตำปลูกแป๋งเป๋นเฮือนฮ่วมเดียวกั๋น มักปั้ดพรากจากกั๋นแล
หมายความว่า คนที่เป็นญาติในตระตูลเดียวกัน หรืออยู่ในเรือนเดียวกัน ไม่ควรแต่งงานกัน
หากแต่งมักจะเกิดการหย่าร้าง หรือตายจากกันได้ภายหลัง
๕. ผ้าบ่ขาดใคร่ได้ผืนลาย เมีย-ผัวบ่ต๋ายใคร่ได้ผัวใหม่ เมียใหม่ก็ฉิบหาย
หมายความว่า เสื้อผ้านุ่งห่มยังไม่ขาด อย่ากเปลี่ยนซื้อผื้นใหม เหมือนกับสามี-ภรรยา ยังไม่ตาย
อยากได้ภรรยาหรือสามีใหม่ ไม่ดี ฉิบหาย
๖. เมียหื้อหลับเดิ๊กลุกเจ๊าก่อนผัว หมายความว่า ภรรยาควรนอนที่หลัง และตื่นก่อนสามี
๗. อย่าปืดผ้าหื้อหมาเห่า อย่าเล่าจู๊เก่าหื้อเมียฟัง
หมายความว่า ไม่ให้เปิดเสื้อผ้าที่นุ่งห่มให้สุนัขเห่า
และอย่าเล่าเรื่องแฟนเก่าให้ภรรยาฟัง ไม่ดีขึดมากแล
เด็กหรือทารกตาย
ลูกอ่อนเกิดมาอายุยังบ่ถึง ๑๐ ปี๋ต๋ายไป บ่ดีเอาไว้ข้ามคืน ข้ามวันบ่ดีขึดนักแล จักแป๊ป๊อแม่ปี้น้อง และเข้าของสัมปัตติ สัตว์ ๔ ตี๋น ๒ ตี๋นจ๊ะแล
หมายความว่า เด็กที่มีอายุยังไม่ถึง ๑๐ ปี ถ้าตายลง ห้้ามไม่ให้เอาศพตั้งไว้ข้ามคืนข้ามวัน มิฉะนั้นจะเกิดภัยพิบัติแก่พ่อแม่ ญาติพี่น้อง ข้าวของเงินทอง และสัตว์ ๔ เท้า ๒ เท้า
หญิงมีครรภ์ตาย
ญิงผู้ต๋ายอันด้วยกั้พภะนั้น ก็บ่กวรส่งสะก๋ารฮ่วมป่าจ๊าต้านตังหลาย ก็กวรฝังตี้นึ่งแล
บ่กวรไว้แฮมคืนแล
หมายความว่า ผู้หญิงที่ตายท้องกลม หรือตายพราย ไม่ควรเอาศพไปฝังร่วมป่าช้ากับผู้อื่น
ให้นำไปฝังไว้อีกที่หนึ่งต่างหาก และห้ามเอาศพไว้ค้างคืนให้ทำพิธีวันนั้นเลย
พระภิกษุ สามเณร ศิษย์วัดตาย
ครูบาก็ดี ตุ๊เจ้าก็ดี พะก่อดี ขะโยมก็ดี หากต๋ายนั้น ต๋งและแวงหากหักก็ดี เสาหักก็ดี โฮงก็ดี เฮือนก็ดี ก็บ่กวรจักสืบไปแล
หมายความว่า ถ้ามีพระภิกษุ มรณภาพ หรือ ลูกศิษย์วัด หรือเด็กวัดตายลง
ถ้าในระหว่างนั้นไม้คาน แวง เสาเรือน หรือเสากุฎิหักก็ดี ให้ทำการรื้อถอนเสีย
ไม่ควรให้มีคนอาศัยอยู่ต่อไป ถ้าไม่กระทำดังนี้ไม่ดีแน่แล
อาการตาย และการจัดพิธีศพทั่วไป
๑. เป๋นเฮื้อน เป๋นตู้ด บ่กวรเผาแล
หมายความว่า บุคคลผู้ใดตายด้วยโรคเรื้อน หรือที่เรียกว่า ยี้ทูด
ห้ามนำศพไปเฝา ให้ฝังดิน
๒. ไม้โลงผีนั้นเอาไปตุมแล้ว ป๊อยว่าเก็บเอามาบ้านมาเมืองนั้น บ่ดีขึดแล
หมายความว่า ไม้โลงศพที่ใส่ศพไปเผาแล้ว อย่าเก็บเอาเข้ามาในบ้านในเมือง ไม่ดี เป็นขึด
กิริยามารยาทในลักษณะต่าง ๆ
๑. วัตถุบ่กวรดีบริโภค มี ๓ ประก๋าร คือ ๑. ของพระเจ้า ๒. ของพระธรรม ๓. ของพระสงฆ์ หมายความว่า วัตถุอันไม่สมควรบริโภคมี ๓ ประการ คือ
๑. ของที่มีคนถวายบูชาแด่พระพุทธรูป ๒. ของที่มีคนถวายบูชาแด่พระธรรม
๓. ของที่มีคนถวายบูชาแด่พระสงฆ์
๒. น้ำใส่หม้อต้มเข้าไว้นั้น ก็บ่ดีกิ๋นแล หมายความว่า น้ำที่ใส่หม้อต้มข้าวไม่ควรดื่ม
๓. กิ๋นจิ๊นสิทูดยังบ้านก็ขึด หมายความว่า นำเอานกสีทุดมาทำอาหารกินในหมู่บ้านไม่ดีขึด
๔. หมอนหนุนหัวนอนตึงวัน อย่าเอามานั่งบ่ดีแล
หมายความว่า อย่านั่งทับหมอนหนุนศรีษะอยู่ทุกวัน ไม่ดีแล
๕. อย่าขนดังกล๋างเฮือนเปิ้น หมายความว่า นอนหลับบ้านคนอื่น อย่านอนกรนเสียงดัง
๖. อย่านอนย่านตาง ๓ เส้น หมายความว่า อย่าไปนอนตรงบริเวณทางสามแยก
๗. บ่ดีเอาจ๊อนป้ากตักเข้ายังหลอง หมายความว่า ไม่ควรเอาช้อน หรือทัพพีตักข้าวในยุ้ง
๘. เอาจ๊อนแลป้ากไปตักน้ำห้วยน้ำแม่ ก็บ่ดีขึดนัก
หมายความว่า เอาช้อนหรือทัพพีตักเอาน้ำจากลำห้วย หรือแม่น้า ไม่ดี ขึดมาก
๙. ต่ำพริกเอาแก่นต่อยปากครก ก็บ่ดี ขึด
หมายความว่า เวลาตำน้ำพริกอย่าเอาสากไปตีที่ปากครก ไม่ดี เป็นขึดแล
๑๐. บ่กวรดีตากเครื่องนุ่งหม ตากสไบยังหลังคา
หมายความว่า ไม่ควรตากเครื่องนุ่งห่ม ผ้าสไบบนหลังคาเรือน
๑๑. บ่กวรเมื่อต้านมัดคนไปฆ่า หมายความว่า ไม่ควรไปดูในขณะที่ผู้อื่นกำลังผูกมัดคนเพื่อไปฆ่า
๑๒. บ่กวรฆ่ามี ๓ ผะก๋าร คือ ๑. ฆ่าคนใจ๊พญา ๒. ฆ่าสัตว์มาบอกเหตุ ๓. ฆ่าตั๋วต๋าย
หมายความว่า สิ่งที่ไม่ควรฆ่า ๓ อย่าง คือ
๑. ฆ่าคนใช้ของผู้มีอำนาจ ๒. ฆ่าสัตว์ที่มาแสดงเหตุ ๓. ฆ่าตัวตาย
๑๓. ของอันบ่ดีแลกมี ๓ ประก๋าร ๑. บ้านแลกบ้าน ๒. เฮือนแลกเฮือน ๓. เมียแลกเมีย หมายความว่า สิ่งที่ไม่ควรแลกมี ๓ ประการคือ ๑. แลกบ้านกัน ๒. แลกเรือนกัน ๓. แลกภรรยากัน
ขึดกับเหตุการณ์แปลกประหลาด
๑. คนออกลูกเป็นสัตว์ริฉานก็ขึด หมายความว่า มนุษย์คลอดลูกออกมาเป็นสัตว์เดรัจฉานไม่ดีขึด
๒. สัตว์ออกลูกเป๋น ๒ หัว ๒ หางบ่ดี หมายความว่า สัตว์ออกลูกเป็น ๒ หัว ๒ หาง ไม่ดีอุบาทว์
๓. งัวออกลูกเป๋นควย เป๋นจ้าง เป๋นม้า เป๋นสัตว์อันใดอันหนึ่งบ่ดี
หมายความว่า วัวออกลูกเป็น ควาย เป็นช้าง ม้า หรือสัตว์ชนิดหนึ่งไม่ดี
๔. หมูออกลูกเป๋นหมาบ่ดี หมายความว่า หมูออกลูกเป็นสุนัข ไม่ดี
๕. คนหากอยู่หากดิ้นต๋ายบ่ดี
หมายความว่า คนที่ไม่เจ็บไข้ได้ป่วยอะไร อยู่ดีๆ กลับดิ้นตายลงไปเป็นอุบาทว์
๖. สัตว์ต่างกั๋นมากระตำกั๋นยังบ้านบ่ดี
หมายความว่า สัตว์ต่างชนิดกัน มาผสมพันธุ์กัน ถือว่าเป็นอุบาทว์
๗. ก๋าและนกยางมาฮบกั๋นบ่ดี หมายความว่า นกจำพวกกา และนกยางจิกตีกันไม่ดี เป็นอุบาทว์
๘. เข้าสารใส่ไว้ในหม้อ หากหนีเสียบ่ดี
หมายความว่า ข้าวสารที่ใส่ไว้ในหม้อ แล้วอยู่ดีๆ หายไปพร่องไปเองไม่ดี
๙. ไม้ต้าว กืมเฮือนบ่ดี หมายความว่า ต้นไม้ล้มพาด หลังคาเรือนไม่ดี
๑๐. เข้าน้ำจักกิ๋น ป๊อยกล๋ายเป๋นเลือด ก็ลวดเกิดเป๋นลางบ่ดี
หมายความว่า ข้าว หรือ น้ำที่ใช้รับประทานกลายเป็นสีเลือด ไม่ดี ถือว่าเป็นลางร้าย
๑๑. ฟ้าผ่าเจดีย์ตี้วิเศษ หมายความว่า ฟ้าผ่าเจดีย์ไม่ดี
๑๒. จองหากอยู่หากหักบ่ดี หมายความว่า อยู่ดีๆ เตียงนอนก็หักไปไม่ดี เป็นอุบาทว์
๑๓. ไม้ก้นไปหานาบ่ดีขึด หมายความว่า ต้นไม้ล้มเข้าไปหาที่นาไม่ดี ขึด
๑๔. กล๋องหากอยู่หากดังบ่ดี หมายความว่า กลองไม่มีคนตี อยู่ดีๆ ก็มีเสียงดังขึ้นมา เป็นอุบาว์
เอกสารอ้างอิง ข้อห้ามในล้านนา ของสถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
ขอขอบคุณ คุณ GaZiips
