โบราณสถานเวียงลอ อ.จุน จ.พะเยา เวียงลอ เป็นเมืองโบราณขนาดใหญ่มีอายุมากกว่า ๙๐๐ ปี ตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗ เป็นเมืองที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์เมืองหนึ่งในภาคเหนือ
ในเขตโบราณสถานเวียงลอ พบซากกำแพงเมืองเก่า พระธาตุ วัดเก่าแก่และวัดร้างอยู่มากมาย มีการค้นพบแนวกำแพงเมือง ลักษณะผังเมืองเป็นรูปค่อนข้างกลม แนวกำแพงเมืองเป็นคันดินไม่สูงนัก บางส่วนมีร่องรอยการก่ออิฐเสริมเข้าไปด้วย คูเมืองส่วนใหญ่ตื้นเขิน ภายในตัวเมืองมีบ่อน้ำกรุอิฐจำนวนมาก แต่เดิม เวียงลอ มีวัดร้างกว่า ๕๐ วัด ตามวัดร้างพบพระพุทธรูปหินทรายและพระพุทธรูปทองสำริดจำนวนมาก แต่ถูกทำลายลงไปเกือบหมด พบพระธาตุเจดีย์เก่าแก่ที่สำคัญ ที่วัดพระธาตุหนองห้า เป็นศาสนสถานที่ตั้งอยู่บนลาดชายเนินเขา ลักษณะเป็นเจดีย์ทรงคล้ายพระธาตุเจดีย์วัดลีที่ตั้งอยู่ในเมืองพะเยา ซึ่งสันนิษฐานว่าสร้างเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ ๒๑ พบหลักฐานที่ปรากฏในศิลาจารึกที่วัดใหม่ ซึ่งเป็นวัดร้างในเวียงลอ ข้อความในจารึกกล่าวถึงเจ้าหมื่นล่อเทพศรีจุฬาสร้างวัดใหม่เมื่อ พ.ศ. ๒๐๔๐ ถวายเป็นพระราชกุศลแก่มหาเทวีเจ้าและพระมหากษัตริย์ผู้ครองเมืองเชียงใหม่ และกล่าวถึงอาณาเขตวัดนี้ให้อยู่ในพื้นที่ตะวันออกจรดฝั่งแม่น้ำด้านใต้จรดคูเมืองชั้นนอก ด้านตะวันตกออกห่างไปร้อยวา ด้านเหนือจรดคูเมืองและด้านท้ายของจารึกยังบอกว่า ผู้ใดมาครองเมืองลอต่อไป ขอให้บำรุงพระพุทธศาสนาและวัดใหม่นี้สืบไปอย่าได้ทำลาย ความในศิลาจารึกกล่าวชี้ให้เห็นว่า เวียงลอ เป็นเมืองโบราณที่มีคูเมือง กำแพงเมืองล้อมรอบอย่างน้อยสองชั้นและชื่อเมืองลอ ก็เป็นชื่อเรียกกันมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๒๑ ในสมัยล้านนา เวียงลอเป็นเมืองสำคัญอยู่ระหว่างเส้นทางคมนาคมติดต่อระหว่างเมืองเชียงแสน เมืองเชียงของ เมืองเทิง เมืองพะเยา เมืองน่าน และล้านช้าง
จากการขุดค้นทางโบราณคดีบริเวณกำแพงเมืองด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ ใต้ชั้นคันดินกำแพงเมืองพบหลุมฝังศพก่อนประวัติศาสตร์อายุราว ๑,๕oo-๒,ooo ปี หรือสมัยก่อนล้านนา แสดงให้เห็นว่าก่อนการสร้างเวียงลอ พื้นที่นี้มีผู้คนอาศัยอยู่ก่อนแล้ว เวียงลอปรากฎในหลักฐานทางประวัติศาสตร์เก่าที่สุดใน ปี พ.ศ. ๑๖๖๙ ในช่วงเหตุการณ์ที่ขุนเจืองยกทัพไปช่วยขุนชินสู้รบที่นครหิรัญเงินยางเชียงแสน ต่อมาเวียงลอถูกผนวกเข้ากับล้านนาในสมัยพญาคำฟูแห่งเชียงใหม่ โดยราชสำนักเชียงใหม่ได้ส่ง “หมื่นลอ” มาปกครองเมือง
เวียงลอ ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์โดยกรมศิลปากร พบโบราณสถานภายในเวียงกว่า ๑๐ แห่ง นอกเวียง ๓๓ แห่ง ปัจจุบันโบราณสถานเวียงลอที่ได้ดำเนินการขุดแต่งและบูรณะไปแล้วทั้งสิ้น ๑๖ แห่ง คือ
๑. วัดศรีปิงเมือง
๒. วัดพระเจ้าเข้ากาด
๓. วัดมะม่วงแก้มแดง
๔. วัดพระธาตุหนองห้า
๕. กู่พระแก้ว
๖. วัดพระธาตุบุนนาค
๗. วัดเวียงป่าสัก
๘. วัดท่าแฉะ
๙. กู่ล้อมธาตุ
๑๐. วัดกู่บวกกู่
๑๑. กู่หนองผำ
๑๒. วัดศรีชุม
๑๓. กู่เกือกม้า
๑๔. วัดสารภี
๑๕. กู่ขะจ้าว
๑๖. โบราณสถานใกล้วัดศรีปิงเมือง
ข้อมูลจากเพจ พะเยาบ้านฉัน
