คุ้มหลวงลำปางถูกขายทอดตลาด : กรณีเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตถึงแก่พิราลัยใน พ.ศ.2465 และมีหนี้สินจำนวนมาก แม้แต่เครื่องประดับยศหน้าพระศพและเครื่องไทยธรรมได้ถูกบรรดาเจ้าหนี้ยึดไปหมดทำให้ไม่มีเงินในการจัดงานศพ เมื่อรัชกาลที่ 7 ประพาสมณฑลพายัพ ทรงแต่งตั้งพระราชชายาเจ้าดารารัศมีเป็นประธานกรรมการปลงศพและพระราชทานเงินช่วยเหลือส่วนพระองค์ 2,000 บาท กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงช่วยหาเงินทำศพจากบริษัทป่าไม้ได้อีกจำนวนหนึ่ง รวมกับเงินบริจาคของเจ้าแก้วนวรัฐจึงสามารถจัดงานพระราชทานเพลิงศพให้กับเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตได้ อย่างไรก็ตามหลังจากงานศพของเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต รัชกาลที่ 7 มีพระราชดำริไม่ให้รัฐบาลออกเงินช่วยศพของเจ้าประเทศราชอีกต่อไป
หลังจากงานพระราชทานเพลิงศพ รัชกาลที่ 7 ทรงรับอุปการะเจ้าบุญส่งซึ่งเป็นบุตรคนเล็กของเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตมาเลี้ยงดูในพระบรมมหาราชวังเพื่อฝึกอ่านหนังสือก่อนที่จะส่งไปโรงเรียนมหาเล็กหลวง กรุงเทพฯ อีกทั้งทรงเป็นประธานในพิธีโกนจุกให้กัยเจ้าบุญส่ง ในขณะที่เจ้าบุญสารเสวตร์ซึ่งเป็นบุตรชายคนโตและเพิ่งกลับจากอังกฤษเนื่องจากไม่มีเงินในการศึกษาต่อ รัชกาลที่ 7 ทรงให้กรมหลวงกำแพงเพชรอัครโยธินนำไปฝึกหัดราชการในกระทรวงพาณิชย์และคมนาคม
ในขณะที่คุ้มหลวงเมืองนครลำปางซึ่งสร้างไว้บนผืนเดียวกับศาลารัฐบาล เมื่อสิ้นเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต เจ้าราชบุตร(บุตรเขย)และเจ้าศรีนวล(ธิดาองค์โต)รับเป็นผู้รับชอบมรดก แต่ไม่สามารถจัดการเรื่องหนี้สินได้ ทำให้เจ้าหนี้ยึดคุ้มหลวงเพื่อนำไปประมูลขายทอดตลาด กรมพระยาดำรงราชานุภาพซึ่งรับทราบปัญหาหนี้สินของเจ้านายสกุล ณ ลำปาง ทรงสรุปสถานภาพของบรรดาเจ้านายมณฑลพายัพภายหลังจากสยามเข้าควบคุมการปกครองไว้
คุ้มหลวงเมืองลำปางจึงกลายเป็นสมบัติชิ้นสุดท้ายที่ถูกขายทอดตลาดเพื่อนำไปใช้หนี้ คุ้มหลวงเมืองเชียงใหม่และเมืองน่านก็มีสภาพไม่ต่างกัน อย่างไรก็ตามเจ้าราชวงศ์ซึ่งเป็นเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ผู้มีอาวุโสได้พยายามขอยืมเงินรัฐบาลไปประมูลซื้อเพื่อรักษาพระเกียรติยศ เนื่องจากศพของเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตยังคงตั้งอยู่ที่คุ้มและร้องขอให้รัฐบาลเป็นผู้รับซื้อไว้ เรื่องการซื้อคุ้มหลวงลำปางนี้ได้เข้าสู่ที่ประชุมสภาเสนาบดีโดยมีความเห็นต่างกันออกไป ส่วนหนึ่งเห็นว่าการขายคุ้มทอดตลาดจะช่วยให้การแต่งตั้งเจ้าหลวงเมืองลำปางยุติลงและไม่ขัดต่อพระบรมราโชบายที่ไม่ต้องการให้มีเจ้านายอีกต่อไป แต่กรมพระดำรงราชานุภาพและเจ้าฟ้าภาณุพันธุวงศ์วรเดชทรงเห็นว่า รัฐบาลควรซื้อคุ้มดังกล่าวได้เพื่อเป็นการเอาใจเจ้านายและรักษาเกียรติของรัฐบาลสยาม และมีความสำคัญเนื่องจากเป็นที่อยู่ของเจ้าหลวงทุกองค์ อีกทั้งเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตได้ขอไม้หลวงไปซ่อมแซมโดยทรงกังวลว่า ".... ศพเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิตยังอยู่ที่คุ้มหลวงนั้น ถ้าต้องรื้อย้ายไปที่อื่นน่สจะลุกลามกระทบกระเทือนความรู้สึกของพวกเจ้าลาว ซึ่งถ้าใครได้ขึ้นำปที่ลำปางจะทราบเหตุการณ์เหล่านี้ได้ดี ซึ่งไม่มีเหยี่ยงอย่างที่จะยกรื้อศพเจ้าประเทศราชจากคุ้มไปไว้ที่อื่น...." ดังนั้น พระองค์ทรงให้พระยาเพ็ชรพิสัยศรีสวัสดิ์ ผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงใหม่ รักษาการแทนสมุหเทศาภิบาลพายัพทำเรื่องร้องขัดทรัพย์ต่อศาลมิให้ขายทอดตลาดโดยอ้างของรัฐบาล
(ตัวเรือนแบบบ้านโบราณโคโลนีสองชี้น มีลายฉลุไม้,หน้าต่างเกล็ดแบบที่เห็นหลายแห่งในลำปางยาวไปทางกำแพงเก่าของ
คุ้มข้างกรมที่ดินทาสีเขียว ถ้ายังอยู่จะเป็นอาคารที่อลังการมาก หน้าไม้กระดานทั้งหน้าทั้งกว้างครับแต่ละแผ่น ห้อยผ้าม่านปักลายทั้งผืนวิจิตรประณีต มีอูปแดงตั้งอยู่หลายใบล้วนชั้นฝีมือสูงเชิงช่าง)
หนังสือเปิดแผนยึดล้านนา, ผศ.ดร.เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว, ศิลปวัฒนธรรม ฉบับพิเศษ
ภาพ : คุ้มหลวงนครลำปาง เพจ : คุ้มหลวงลำปาง ภาพจากเจ้าบุญส่ง ณ ลำปาง
ข้อมูลจาก ราชอาณาจักรล้านนา
