แม่เจ้าศรีโสภา อัครชายาในพระเจ้ามหาพรหมสุรธาดา เจ้าผู้ครองนครน่าน
ข้อมูลเกี่ยวกับตำแหน่งนางใน ในล้านนา
1. แม่นางเมือง คือ อัคเทวี (อัครราชเทวี)
2. แม่อุ่นเมือง คือ เทวีมี 2
3. แม่อยู่เมือง หรือ แม่อายุเมือง คือ หม่อม
4. แม่ขวัญเมือง เห็นจะตรงกับ "บาทบริจา"
อัครเทวีนั้น เป็นชาวต่างเมือง บางทีก็วงศ์เดียวกันซึ่งแยกไปครองเมืองอื่น บางทีก็เป็นวงศ์อื่น การแต่งงานของพ่อเมืองกับแม่นางเมืองแต่งโดยพิธี "หมาย" กันไว้ตั้งแต่ยังเป็นทารก เหมือนระเด่นมนตรีกับบุษบา ในเรื่องละครอิเหนา แต่เทวี(แม่อุ่นเมือง) เป็นเชื้อวงศ์ต่างบิดามารดามีหน้าที่ปกป้องสาวสนมนาง 1 รักษาสมบัติและเลี้ยงดูผู้คนนาง 1 บางทีเรียก "แม่หอใต้ แม่หอเหนือหรือแม่ซ้ายและแม่ขวา" ที่เป็นขวาและซ้าย นี้เป็นซ้ายขวาของแม่นางเมือง คือเป็นหูเป็นตาแทนนางเมือง แม่อยู่เมืองหรือหม่อมนั้นเป็นบริพาลของแม่นางเมืองและแม่อุ่นเมือง สำหรับใช้ให้บำรุงบำเรอพ่อเมือง ให้เจริญรมณ์ คือให้มีความเบิกบานใจอยู่ทุกเวลาเหมือนเป็นยาอายุวัฒนะ ส่วนแม่ขวัญเมืองต่างกับที่กล่าวมาแล้วด้วยว่าเป็น "ตัวจำนำหรือนางเชลย" คือเป็นลูกสาวของพ่อเมือง ที่ปราบปรามเอามาได้ นางขวัญเมืองนี้จะแต่งตั้งให้เป็นชายาชั้นไหนไม่ได้ จะเป็นแม่อุ่นเมืองก็ ไม่ไว้ใจ จะให้เป็นแม่อายุเมืองก็ไม่สมศักดิ์ศรีนาง จึงยกย่องไว้ในที่แม่ขวัญเมือง หมายความว่าได้มาประดับเกียรติยศของพ่อเมืองและเกียรติยศของพ่อเมืองนั้นเป็น "มิ่งขวัญของเมือง" ดังนี้เมืองใดจะมีแม่นางขวัญเมืองมากหรือน้อยแล้วแต่ "เตจ๊ะริทธี" ของพ่อเมืองนั้นดังนี้เรียกอีกอย่างว่า "นางซ้อนหา หรือนางซ่อนหอ" ด้วยเหตุที่ฝากตัวอยู่ทั้งในแม่นางเมืองและแม่อุ่นเมือง
เหตุที่พ่อเมืองต้องมีแม่อุ่นเมืองนั้นเพราะถือว่าพ่อเมืองหรือกษัตริย์เป็น "พระโพธิสัตว์" เสด็จลงมาเอากำเนิดเพื่อบำเพ็ญบารมีเป็นพุทธเจ้าในชาติอนาคต อันพระโพธิสัตว์นั้นมีจำนวนนับไม่ถ้วน เมื่อนิยมว่าพระโพธิสัตว์มาอุบัติ องค์อื่นมาเอากำเนิดสืบตระกูลพ่อเมืองของตนเพื่อจะได้ปกครองบ้านเมืองให้อยู่เย็นเป็นสุข เพราะพระโพธิสัตว์ย่อมมีใจคอกว้างขวางประกอบด้วยเมตตากรุณาช่วยเหลือคณาสัตว์ ให้ถึงสุขสำราญ แต่การที่พระโพธิสัตว์จะมาเอากำเนิดหรือไม่นั้นสำคัญอยู่ที่ตัวแม่นางเมือง แม่นางเมืองเป็นหมันหรือประพฤติมิชอบพระโพธิสัตว์ก็มาปฏิสนธิไม่ได้หรือไม่มาเอากำเนิดทีเดียวจึงต้องมีนางอุ่นเมือง ไว้สำรองคอยรับใช้พระโพธิสัตว์ให้เป็นที่อุ่นใจของประชาชนด้วยเหตุนี้นางเทวีจึงได้นามว่า "แม่นางอุ่นเมือง"
บันทึกไว้สมัยจอมพลแปลก พิบูลสงคราม ในปี พ.ศ.2485
ที่มา : หนังสือที่ระลึกเนื่องในวโรกาส 777 ปี ชาตกาลพระญามังรายหลวง, อภิชิต ศิริชัย, สนพ.ล้อล้านนา, เชียงราย, 2558
ข้อมูลจากเฟสบุ๊ค ราชอาณาจักรล้านนา
